ABC surowców zielarskich

Szymuś

Część 1:

Świat roślin, to niezwykle barwna gama surowców dostarczanych do organizmów chomików pod postacią ziół, które to – w drodze przyswajania – wzbogacają je w odpowiednie substancje.

Są one jednym z istotnych czynników warunkujących i składających się na zachowanie odpowiedniego poziomu zdrowia gryzonia. Zioła mają znaczenie nie tylko w dodawaniu organizmowi wybranych substancji, lecz również są czynnikiem, dzięki któremu można leczyć i zapobiegać chorobom u naszych chomików. Zawierając w sobie odpowiednie związki chemiczne pobudzają one w naturalny sposób mechanizm obronny organizmu gryzonia, a także mają wpływ na jego metabolizm.

Urozmaicając podstawę żywienia gryzonia kupujemy gotowe już tego typu pokarmy, bądź tez też sami rozglądamy się za odpowiednimi roślinkami. Wobec zainteresowań właścicieli tematem surowców zielarskich przeznaczonych do spożycia przez chomiki, warto zacząć od wprowadzenia podstawy wiedzy na temat – roślin zielarskich.

› Krótka „charakterystyka”

Łodygi, liście, korzenie – te trzy narządy, to podstawa budowy roślin, które noszą nazwę organowców. Wśród nich możemy wyróżnić rośliny zielne ( jednoroczne, dwuletnie, byliny), rośliny drzewiaste, czyli drzewa, krzewy i krzewinki oraz rośliny nasienne, posiadające kwiaty jako organ rozmnażania. Różnią się one długością życia, a co z tym idzie trwałością pędu, sposobem wzrostu, a także cyklem podczas którego się rozwijają. Pomimo tych różnic podsiadają charakterystyczne wymienione części, dzięki którym mogą się rozwijać przeprowadzając procesy niezbędne ich życiu. Jako organy odpowiednich roślin kwiaty, liście, korzenie i pędy stanowią jednocześnie surowiec leczniczy również i z wytwarzanymi owocami oraz nasionami.

› Najważniejsze substancje czynne

Specyficzne związki zawarte w roślinach, to ogólnie zwane – substancje czynne. Występują one w niewielkich ilościach, uzależnionych od wieku rośliny, warunków atmosferycznych, a także od sposobu suszenia i przechowywania. Mają dużą aktywność biologiczną, która odżywia, działa zapobiegawczo, leczniczo lub trująco na organizm zwierzęcia. Ich działanie zależy głównie od składu chemicznego występującej substancji, a także jej dawki i sposobu w jaki zostanie zastosowana.
Substancje czynne są w przewadze związkami zapasowymi roślin, niektóre z nich są bardzo trwałe i potrafią długo utrzymywać się w roślinie, inne z kolei bardzo łatwo ulęgają rozpadowi. Wytwarzane są przez indywidualne organy, z których transportowane są do pozostałych części rośliny, gdzie są magazynowane.

› Glikozydy

Glikozydy są cząstkami chemicznymi, związkami cukrów prostych lub złożonych połączonych ze związkami niecukrowymi. W swojej budowie są bardzo różne i na ogół są związkami nietrwałymi, które łatwo ulegają rozpadowi. Najczęściej są bezbarwnymi kryształkami, rozpuszczającymi się w wodzie o smaku gorzkim. Wytwarzane są w liściach roślin, skąd transportowane są do korzeni , bądź nasion i owoców, gdzie zostają zgromadzone. Większość z pozostałych niewymienionych tu glikozydów ma właściwości toksyczne.

› Flawonoidy

Rozpuszczane w sokach komórkowych roślin są związkami utleniającymi, przez co działają pobudzająco na przemianę materii. Występują pod postacią żółtego barwnika zawartego w soku kwiatów oraz liści. Wiele z nich rozpada się pod wpływem światła i traci swoje odcienie. Surowce, w których występują flawonoidy to m.in. kwiaty rumianku, ziela bratka polnego.

› Antocyjany

Podobnie jak flawonoidy są barwnikami . Ich gama kolorów to zakres odcieni od błękitnego, po szafirowy, fioletowy, aż do czerwonego, przez co nadają kolory kwiatom, owocom, liściom i korzeniom ( np. kwiatom chabra bławatka ). I tak jak flawonoidy znajdują się pod rozpuszczona postacią w soku komórkowym , tu kwiatów i owoców, a czasami nawet w liściach i korzeniach. Zarówno antocyjany jak i flawonoidy wobec podobieństw mają również i podobne właściwości, działając rozkurczowo, moczopędnie, dezynfekująco.

› Saponiny

Swój początek biorą w liściach, skąd odkładane są pod postacią substancji zapasowych najczęściej w podziemnych częściach roślin. Często występują także w kwiatach, liściach i łodygach. Działają wykrztuśnie, moczopędnie. Zawierają je m.in. nagietek lekarski i soja. Większość z tych związków chemicznych, jest substancjami trującymi.

› Garbniki

Występują w roślinach bardzo często, wytwarzane przez tkankę miękiszową. Mają zdolność łączenia się z cząsteczkami białka, przez co ścinając np. białka bakterii i mikroorganizmów działają bakteriobójczo. Oprócz tego działanie garbników stosuje się wewnętrznie przy biegunkach, a zewnętrznie jako środek w schorzeniach skórnych ( ropnie, trudno gojące się rany). Znajdują się one w znacznych ilościach w korze drzew ( dąb, wierzba), w liściach i owocach ( orzech włoski ), korzeniach i kłączach ( rdest ptasi). Są stosunkowo trwałe, dzięki czemu ich zawartość zmienia się niewiele podczas suszenia i przechowywania.

› Śluzy

Te wielocukry są bezpostaciowe, znajdują się w korzeniach, liściach i kwiatach. W skórkach nasionek wielu roślin stanowią substancje zapasowe. Działają kojąco, powlekająco i są przez to stosowane w stanach zapalnych błon śluzowych.

› Pektyny

To bezazotowe związki organiczne, które są bardzo podobne do śluzów, w skład ich bowiem wchodzą również wielocukry. Najwięcej z pektyn mają w sobie owoce m.in. jabłoni i malin, wstępują one również w korzeniach roślin. Są stosowane jako środki przeciwkrwotoczne i jak np. liście maliny przeciw biegunkowo.

› Olejki eteryczne

Mieszaniny złożonych węglowodorów, z których jeden nadaje charakterystyczny zapach, poprzez dominację. Mają silny aromatyczny zapach, są bardzo lotne, wrażliwe na działanie światła oraz powietrza. Wytwarzane są zarówno w liściach, kwiatach, owocach, korzeniach, jak i kłączach roślin. Magazynowane w specjalnych organach wydzielniczych. Olejki eteryczne w dużych dawkach są trujące, małych dawkach działają przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie, pobudzają system trawienny. Szkodliwy olejek znajduje się m.in. w roślinach gatunku sosnowatych ( jodła, sosna, modrzew itd.)

› Witaminy

Związki organiczne, które są niezbędne do prawidłowego przebiegu wszystkich procesów życiowych chomika. Znajdujące się w roślinach witaminy stanowią odpowiednie uzupełnienie ich dawki w organizmie gryzonia.

› Mikro i makroelementy

Te z kolei nieorganiczne związki organizm chomika potrzebuje w zależności od poziomu, a także i ilości w jakiej występują. W roślinach są składnikami śladowymi, występują bowiem w bardzo małych ilościach, jednak wpływają na odpowiedni poziom zdrowia gryzonia.

Część 2:

Zasady zbioru, suszenia i przechowywania surowców zielarskich.

› Zasady zbioru

Przy pozyskiwaniu roślin najważniejsza jest przede wszystkim ich znajomość oraz techniki zbioru . Zbieramy tylko te rośliny, których jesteśmy pewni, zwracamy również szczególną uwagę na to, czy nie pochodzą one z terenów skażonych środkami chemicznymi, z obszarów przemysłowych jak i z obszarów dróg o dużym natężeniu ruchu. Są to normy specjalne, do których należą także normy jakościowe, a więc dotyczące zarówno wyglądu zewnętrznego, jak i składu chemicznego rośliny. Surowiec taki może bowiem stracić swe specyficzne cechy pod wpływem nieodpowiedniej fazy rozwoju , złych warunków atmosferycznych, a także z powodu złych procesów suszenia. Stosowaną zasadą bezpiecznego zbioru roślin przeznaczonych na zioła, jest na ogół pozyskiwanie ich w dni suche i pogodne, po obeschnięciu porannej rosy, bądź nim powstanie wieczór.

Zbiór roślin, które pokryte są rosą powoduje ich zgrzewanie się i rozkład enzymów. Pamiętajmy – zbieramy tylko te rośliny, do których mamy PEWNOŚĆ – pomyłka może bowiem minąć się z zamierzonym celem, i zamiast pomóc chomikowi doprowadzić możemy do tego, że w konsekwencji tego ulegnie on zatruciu.

Tak jak różne są właściwości posiadane przez każdą z roślin, tak różny w przebiegu jest proces zbierania poszczególnych części surowca. Wobec tego :

Zielę, a zatem tę część rośliny, która znajduje się nad ziemią zbierać należy w początkowym lub pełnym okresie kwitnienia rośliny, wówczas zdobędziemy najwięcej zawartych w niej substancji czynnych. Przy ścinaniu ziela należy zwrócić uwagę na wysokość cięcia, ponieważ o jego wartości decyduje także gęstość ulistnienia i grubość łodygi. Te które mają cienką i niezdrewniałą łodygę ucina się nad ziemią, zaś z tych o grubej łodydze ucina się tylko wierzchołek. Zbieramy zielę w dni suche i pogodne, mokre zbyt szybko gnije i trudno je wysuszyć. Nie powinno ono być także zwiędnięte, uszkodzone, chore i zakurzone.

Liście zbieramy tylko dobrze wykształcone, świeże , zdrowe, a zatem bez plam, uszkodzeń, nie zwiędnięte , najlepiej bezpośrednio przed albo w początkowym okresie kwitnienia rośliny. Ucinamy je na miejscu lub ścinamy całe rośliny, czy pędy, a dopiero często po wysuszeniu obrywamy je. Nie dobre jest ściskanie blaszek liści, wówczas bowiem powstaną w tych miejscach ciemne plamy.

Kwiaty, to bardzo wymagające przy zbiorze części roślin. Zbioru dokonuje się ręcznie, nigdy po przekwitnięciu rośliny. Zbieramy je zawsze w godzinach południowych, podczas ładnej pogody, w przeciwnym razie szybko stracą swoją barwę, jędrność i będą się źle suszyć. Pozyskujemy płatki – wyskubując je, koszyczki kwiatowe obrywamy osobno z szypułką do 1cm, lub bez. Kwiaty są bardzo delikatne, należy je zrywać lekkim ruchem i nie ściskać.

Korzenie i kłącza najczęściej wykopuje się zazwyczaj wczesną wiosną lub późną jesienią. Najpierw powinno się je podważyć, wykopać, a następnie oczyścić z części nadgniłych oraz z drobnych korzonków, krótko i energicznie opłukać po czym rozdrobnić. Płuczemy korzenie przed pokrojeniem ich, bowiem w przeciwnym razie można utracić związki czynne, które rozpuszczają się w wodzie. Nie zbieramy korzeni i kłączy podczas niepogody.

Owoce przeważnie zbiera się dojrzałe, lub tuż przed ich dojrzewaniem, wówczas gdy dany owoc z łatwością zdejmuje się z szypułki, choć takie owoce jak maliny, czy jeżyny najlepiej zrywać włącznie z szypułkami. Również i owoce należy pobierać w dni suche i słoneczne, bowiem mokre bardzo łatwo gniją i pleśnieją.

… suszenia …

Suszenie wszelkiego rodzaju surowców zielarskich jest przede wszystkim utrwalaniem ich składu chemicznego, oraz zapewnieniem przechowywania. Podczas suszenia ważnymi czynnikami są nie tylko temperatura, lecz także czas i przewiew powietrza. Niewłaściwa temperatura prowadzi do zniszczenia wspomnianych już związków czynnych, czyli jednym słowem pozbawienia rośliny jej właściwości. Najbezpieczniejszym sposobem suszenia roślin, w warunkach domowych, jest sposób naturalny, a więc umieszczenie surowca w miejscu przewiewnym, w okresie letnim podczas którego temperatura powietrza jest dość wysoka, a jego wilgotność z kolei nie utrudnia procesu suszenia. Przy dobrej pogodzie owoce i korzenie można suszyć bezpośrednio na słońcu, jednak liście, ziele i kwiaty w cieniu. Najlepiej wówczas rozłożyć surowce przeznaczone do suszenia na czystym papierze, płótnie. Nie powinno się zrzucać wszystkiego w jedno miejsce, a rozłożyć na sporej powierzchni, tak aby duże masy nie leżały „jedna na drugiej” – im grubsza warstwa tym dłużej trwa suszenie. Od czasu do czasu należy również kontrolować przebieg suszenia, by w razie potrzeby przekręcić, czy wzruszyć surowce. Po wysuszeniu ziela i zabrania go z miejsca przeznaczonego ku temu, nie można od razu umieszczać go w odpowiednim do tego pojemnikowi, gdyż kruchy po suszeniu surowiec musi troszkę odleżeć, aby uzyskać odpowiednią wilgotność – najlepiej zabierać się za to z rana.

Zielę – zaczynając już chronologicznie, suszy się w cienkich warstwach, układając je równo obok siebie. Suszymy je w cieniu, pamiętając by nie kłaść je bezpośrednio na ziemi, czy podłodze. Te ziela, które zostały dobrze wysuszone ma naturalną barwę, liście kruszą się pomiędzy placami, zaś łodygi pękają.

Liście suszymy tylko wówczas, gdy są młode, zdrowe i zielone z ogonkami, albo bez. Tak jak i ziele rozkłada się je cienkimi warstwami. I je również suszymy w cieniu, gdyż niektóre z nich trąca swą barwę pod wpływem słońca. Liście po ułożeniu najlepiej nie przewracać, a po ususzeniu obchodzić się z nimi bardzo delikatnie, ponieważ są w większości bardzo kruche.

Kwiaty i jak w przypadku zbierania, tak i podczas suszenia są najdelikatniejszą częścią roślin, wobec czego wymagają ostrożności. Suszymy albo płatki, albo całe kwiaty z kielichem w cieniu, przy dobrej pogodzie. Źle wysuszone kwiaty stracą swoja barwę, a te które są suszone na słońcu – czernieją.

Korzenie i kłącza po dokładnym oczyszczeniu suszy się w miejscach przewiewnych, w cieniu lub słońcu. Korzenie, które są grube kroi się wzdłuż tuz przed suszeniem na 2 albo 4 części . Można też związać je sznurkiem i zawiesić na czas suszenia. Odpowiednio wysuszone posiadają twardość, łamią się z trzaskiem.

Owoce suszy się tylko dojrzałe, jędrne, świeże. W cienkich warstwach, obok siebie, tak aby się nie zlepiały. Niektóre suszy się wraz z szypułkami, które obrywamy dopiero po ich ususzeniu. Dobrze wysuszone owoce mają naturalną barwę, są lekko ciągliwe, a więc nie mogą się kruszyć.

… i przechowywania surowców zielarskich.

Wszystkie z surowców, które zostaną prawidłowo wysuszone trzeba jeszcze dobrze przechować. Pierwszym krokiem do wykonania tej czynności jest umieszczenie ich w czystych i pozbawionych wszelkich zapachów opakowaniach, tak aby zioła, które są bardzo chłonne nie pochłaniały innych zapachów. Najlepiej jakby były to szczelnie zamknięte plastikowe, szklane, a czasem i płócienne opakowania. Wysuszone zioła, jak już było wspomniane są bardzo kruche i delikatne, a niewłaściwe obchodzenie się z nimi, może sprawić, ze pokruszą się i połamią. Dlatego przy pakowaniu ich należy uważać i być ostrożnym. Zapakowane surowce trzeba trzymać w miejscach suchych, niezbyt ciepłych i zaciemnionych, tak aby nie były narażone na bezpośrednie promienie słoneczne. Suszone rośliny dobrze przechowywane mogą być trzymane przez dłużysz czas, jednak niektóre z surowców po upływie roku trąca swoje właściwości.

Autor: dzwoneczek